گونه‌شناسی قصّههای جامعالتمثیل
کتاب جامع التمثیل نوشته محمّد علی حبله رودی (زنده ۱۰۵۴) از جمله قدیمترین کتابهای امثال و حاوی نابترین تمثیل‌های ایرانی است که طی چهار قرن از پرخواننده ترین کتابهای اخلاقی و داستانی بوده؛ چنانکه بیش از پنجاه بار چاپ شده است.
قالب: داستانهای جامع التمثیل اغلب شامل افسانههای مشهور هستند. افسانههای جامعالتمثیل از معروفترین افسانه های ایرانی است که دهها روایت از آن در ادب کلاسیک و روایات شفاهی وجود دارد. بیشترین افسانهها تمثیلی است؛ مثل داستان «آدم غافل و شیر و گریز به چاه» و «زاهد و بچّه‌موشی که دختر شد» چند افسانة عیّاری نیز مثل داستان «عیّار زیرک و دستبرد به کاروانسرا» و «عیّار خراسانی و حق نمک» نیز دیده میشود.
درون‌مایه: داستانهای جامع التمثیل به لحاظ درون‌مایه انواعی دارند:
داستانهای اخلاقی: که برای ترویج اصول مذهبی و درسهای اخلاقی نوشته شده، حقیقت های کلّی و عام را تصویر می‌کند و ساختار آن نه به مقتضیات عناصر درونی خود؛ بلکه در جهت تحکیم و تأیید مقاصد اخلاقی گسترش می‌یابد و این قصد و غرض معمولاً صریح و آشکار است. داستانهایی چون «پادشاه عاقبت نگر»، «قاضی ابوالمنصور و پسر حاضر جواب»، «منصور دوانیقی و هجوم مگسان»، «هارون‌الرشید و کنیز ناطقی» و دهها داستان دیگر از این دسته‌اند.
عمده‌ترین موضوعات اخلاقی کتاب عبارتند از: اجل، احسان، ازدواج، انتقام، آه مظلوم، بخل، تدبیر، تربیت، ترک دنیا، تقدیر، تقوی، توبه، توکّل، ثروت، حج، حق نمک، خاموشی، خواب، خوف، خیانت، دشمن دانا، دعا، دنیا، دوراندیشی، ذکر، راستی، رزق، رفع ، رفیق، سفر، زبان، زن، سخن، سکوت، سلام، شب برات، شفاعت، شفقت، شکر، صبر، صدق، صدقه، طمع، ظالم، عشق، علم، عمل صالح، عهدشکنی، عیب زن، عیب‌جویی، غفلت از ذکر حق، غیبت، قدر، قرآن، قرض، قضا، قول زنان، قیامت، کار، کرم، مرگ، مصاحبت ناجنس، مکر، مکر زن، مهمان، میانجی‌گری، نتیجة عمل، نیکویی، دشمن، همسایگی، وفای به عهد، یاد حق. محتوای این داستانها تمثیل‌هایی از احادیث و اندرزهای دینی و افسانههای تاریخی‌اند که گاه با مصطلحات عوام و مثل‌هایی از برخی گویش‌ها همراه است.
2-2-6. داستانهای عرفانی: جز سرگرمی و تفریح خاطر مردم، ترویج اصول انسانی و عدالت اجتماعی و طرح تعالیم اخلاقی، حکمی و عرفانی در لابه لای داستانها مشهود است. بخش مهمی از داستانها مربوط به زندگی عرفا و برگرفته از کتابهای عرفانی (رک: ادامة مقاله) است؛ مثل داستان «عابد متوکّل و بدرة زر» و «بازرگان متوکّل و سوار سبز پوش» یا «زاهد و سیب» و «بزّاز پارسا و بوی خوش».
3-2-6 داستانهای عامیانه: محتوای داستانهای جامع التمثیل اغلب عامه پسند است. مضمون، سبک نگارش، مخاطبان و شکل ارائة آن باب پسند عامه بوده و در میان مردم رایج شده است. داستانهای جامع التمثیل برای سرگرمی و تفنّن بوده و گاه طنزآمیز هستند. آسابرگر دو وجه خیال‌پردازی و طنزآمیز بودن را به قصد تفنّن و سرگرمی از ویژگی‌های داستانهای عامیانه برمی‌شمارد که در واقع هدف داستانهای عامیانه است (آسابرگر، 1380: 144). در فرهنگ اصطلاحات ادبی، قصّة عامیانه به «قصّههای کهنی اطلاق میشود که بصورت شفاهی یا مکتوب در میان یک قوم از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و گونههای متنوعی از اساطیر بدوی، قصّههای پریان تا قصّههای مکتوبی که موضوعات آن برگرفته از فرهنگ قومی است» (داد، 1375 : 234). در این صورت و بنابر تعاریف یاد شده کتاب جامع التمثیل را باید جزو ادبیات عامه به شمار آورد. علاوه بر این حبلهرودی داستانهای رایج میان عوام را نیز در کنار داستانهای سنّتی استفاده کرده است؛ مثل داستان «هیزم‌فروش و مرغ تخم‌طلا» و «اعرابی و نجات مار» یا «درویش و شیخ مغرور».
داستان های بزرگان و مشهوران در جامعالتمثیل جایگاهی ویژه دارد. داستانهای بزرگانی چون لقمان «پسر ناشکیبای لقمان و خضر» یا بهلول «جنید بغدادی و بهلول» و« بهلول و ابوحنیفه» یا «عباس دوس و جوان بازرگان»
داستان های طنز آمیز: زمینة برخی داستانها طنز اجتماعی قوی است؛ مثل داستان «قاضی و داوریهای نادرست» علاوه بر آن در اغلب داستانها طنزی زیبا نهفته است.
حسن ذوالفقاری - مأخذ شناسی قصص و حکایات جامع التمثیل
